Umeblowanie

Inspiracją do wystawy są dwa obrazy i dwie daty: znajdujący się w kolekcji Muzeum Narodowego w Poznaniu obraz „Szabrownicy” z 1946 roku oraz pochodzący ze studia artystki, nigdy nie pokazywany, namalowany na kartonie obraz „Umeblowanie” datowany na 1949 rok. Pomiędzy 1946 a 1949 rokiem ustala się nowy powojenny porządek - powojnie.

Bohaterem wystawy jest mieszkanie – pracownia Erny Rosentein (1913-2004), która po wojnie mieszkała w Warszawie w dwóch miejscach, najpierw na ulicy Iwickiej, na Dolnym Mokotowie, a od 1965 roku do śmierci w 2004 roku na ulicy Karłowicza na Górnym Mokotowie. Miejsca te dzieliła z Arturem Sandauerem (1913-1989). Pracownię udostępnił nam syn artystki, Adam Sandauer, zmarły w 2023 roku. W pracowni naszą uwagę przyciągnęła niewielka praca na kartonie „Umeblowanie”, tchnąca nienaturalnie, w porównaniu do atrefaktów z tych czasów, bajkowym spokojem: krzesło, stół, okno, wnętrze urządzonego pokoju. Praca ta miała swój rewers w znanym obrazie „Szabrownicy”, groteskowym, bezwstydnym, pokazującym chaotyczne rozkradanie.

Przeglądając zachowane w pracowni rzeczy natknęliśmy się też na szkicowniki artystki z tamtego czasu. Szczególnie interesujący jest notatnik z podróży do Paryża z 1948 roku, w którym mieszają się realistyczne sceny z paryskich kawiarni, portrety przyjaciół, z intensywnymi poszukiwaniami innego, surrealnego języka obrazowania. Próba zadomowienia się w nowej, przesiąkniętej powojenną przemocą, rzeczywistości łączy się z usiłowaniem odnalezienia siebie w sztuce. Przywiezione z pracowni prace, szkice i przedmioty dają wgląd w ten najbardziej intensywny, trwający do końca lat 60., moment artystycznych zmagań Erny Rosenstein.

Uderzająca, ale i fundamentalna dla tych poszukiwań adekwatnego języka, jest bieda, skromność i kruchość tych obiektów. Wydają się one zatrzymane w procesie organicznego rozpadu. Najbliższe tej materialności jest określenie relikt, czyli fizyczna pozostałość po minionych czasach. Są materialną odpowiedzią na postulat bliskiego Rosenstein Tadeusza Kantora, o potrzebie trwania przy realności najniższej rangi, jako gwarancie autentycznego doświadczenia. Z drugiej strony opisuje je trafnie używane w kontekście surrealnych obrazów pojęcie abject. Jego mroczny, obrzydliwy, nieforemny i podświadomy charakter wiąże się z doświadczeniem wojennej traumy. Z umeblowanego życia wyzierają i wypełzają cienie oraz fragmenty pokawałkowany ciał.

Na wystawie pokazujemy dwie szafy z pracowni, z których jedna była prezentowana jako centralny obiekt na wystawie Rosenstein w Zachęcie w 1967 roku. Druga, mniej znana, jest obiektem malarskim, na którym testowany jest język abstrakcji informel, datowana na podobny okres. Ponadto wyróżniona jest inna grupa prac wystawianych w 1967 roku, wykonanych z plastikowych resztek; malowanych, owiniętych pończochą ambalaży, należących do najbardziej eksperymentalnych, bezforemnych i niezgrabnych przedmiotów artystki. Ekspozycję dopełnia rysunek przedstawiający odcięte głowy zamordowanych rodziców, unoszące się w pustym płaskim krajobrazie - źródło wojennej traumy.

Prezentujemy także obrazy zdjęte ze ścian mieszkania artystki autorstwa kluczowych postaci Grupy Krakowskiej: Jonasza Sterna (1904-1988), Marii Jaremy (1908-1958) i Tadeusza Kantora (1915-1990). To z nimi Erna Rosenstein współtworzyła wizję powojennej nowoczesności, uczestnicząc w „I Wystawie Sztuki Nowoczesnej” w 1948 roku.